کوچ شاعرِ سینما - مجله آراد

به گزارش خبرنگاران، خسرو سینایی را که یازدهم مردادماه در سن هشتادسالگی و بر اثر کرونا از دنیا رفت، بیشتر با مستندهایش همچون مرثیه گمشده و فیلم های سینمایی از جمله عروس آتش، هیولای درون، مثل یک قصه و ... می شناسیم، و یا گفت وگو با سایه که در آن به ادبیات گریز می زند و از صادق هدایت روایت می کند. اما پیوند او با شعر و ادبیات فراتر از این هاست؛ او در یکی از مصاحبه هایش گفته بود از وقتی خواندن و نوشتن را آموخته به ادبیات علاقه بسیار داشته و در دوران متوسطه پای شب شعرهای فریدون مشیری و سیمین بهبهانی می نشسته و بعضا شعرهایش را در این محافل می خوانده است.

سینایی که برای ساخت مستند مرثیه گمشده نشان ویژه کشور لهستان را از رئیس جمهور این کشور دریافت کرده بود، نخستین مجموعه شعر خود با عنوان تاول های لجن را در سال 1342 به چاپ رساند. اتاق صورتی، مجموعه ای از 52 قطعه شعر، دیگر دفتر شعر منتشرشده از این فیلم ساز است. او همچنین مجموعه ای از شعرهایش را که در فصله سال های 34 تا 94 سروده بود با آهنگسازی خود و خوانش مهرداد اسکویی در قالب کتاب صوتی یادگاری منتشر کرد.

از ویژگی های خسرو سینایی پیوندی است که میان سینما و ادبیات در فعالیت هنری خود به وجود آورد؛ فیلم گفت وگو با سایه که با موضوع زندگی و اندیشه های صادق هدایت ساخته است و همچنین دیدگاه هایی که از او در عرصه ادبیات به جا مانده، حاکی از این موضوع است.

سینایی بویژه در سال های اخیر بر مفهوم اگزوتیسم در هنر تاکید داشت که این دیدگاه او در قالب سه مقاله در چهل ویکمین شماره از مجله شوکران ویژه اگزوتیسم و پراکنده گزینی در ادبیات منتشر شد. پونه ندائی - سردبیر شوکران - در سرمقاله این شماره نشریه نوشته بود: در واپسین روزهای بهار امسال که آقای سینایی را دیدم و دریافتم که وی به چه بحث های دقیقی از جمله اگزوتیسم، پراکنده گزینی و چگونگی نگارش بوف کور با استفاده از این مقوله ها می اندیشد، از ایشان تقاضا کردم حاصل اندیشه و دغدغه خود را با مخاطبان مجله نیز در میان بگذارد.

سخنان خسرو سینایی درباره ارتباط تنگاتنگ شعر، سینما و هنرهای دیگر با یکدیگر در همایش حافظ به روایت ادب و هنر که در مهرماه سال 91 توسط مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد، از دیگر جلوه های به جامانده از دیدگاه های او در عرصه ادبیات و هنر است؛ او در این همایش گفته بود: در محدوده فرهنگ هایی که کم و بیش شناخته ام، برای من، سه اوج دست نیافتنی وجود دارد: در موسیقی: یوهان سباستین باخ؛ در هنرهای تجسمی: میکل آنژ و در شعر: خواجه شمس الدین حافظ. دانشجو که بودم گاهی برای فرار از سوز سرمای زمستانی شهر وین به کلیسایی که سر راهم بود پناه می بردم و ساعتی در آن جا می نشستم. غالبا کسی در آن جا آثاری از یوهان سباستین باخ را با ساز ارگ تمرین می کرد. آن موسیقی در آن خلوت و تنهایی کلیسا، چنان مرا به عالمی روحانی نزدیک می کرد که مولانا، شوریده ترین شاعر بزرگ مان را حس می کردم که می گوید: مرغ باغ ملکوتم، نیم از عالم خاک/ چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم.

او که فردوسی را نماد حماسه و بزرگی، سعدی را نماد خرد و دنیادیدگی ، مولانا را نماد رهایی و شوریدگی و حافظ را دوست خود می دانست، گفته بود: نوجوان که بودم من هم به جرگه بی شمار مریدان خواجه شمس الدین پیوستم. در همان سال های نوجوانی روزی تفالی زدم و از او پرسیدم: خواجه من عاقبت به جایی می رسم؟! خواجه با مهربانی به من جواب داد: مژده ای دل که مسیحا نفسی می آید/ که ز انفاس خوشش بوی کسی می آید. امیدی که آن روز دوستم به من بخشید، آن قدر تکانم داد که هنوز هم پس از نزدیک به 60 سال، برای تحقق گفته اش می کوشم تا نزد او شرمنده نشوم. گرچه طی سال ها خیام بزرگ را هم باور کرده ام که گفت: سرتاسر آفاق دویدی، هیچ است/ و آن نیز که در خانه خزیدی، هیچ است. و بالاخره این که: ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز.

سینایی معتقد بود که اگر شاعر باشی، شعر در ذهن تو شکل می گیرد و بقیه آن چه برای انتقال ذهن و احساست به دیگران به کار می گیری، ابزار کار توست.

خسرو سینایی در بخش دیگری از سخنانش در همایش حافظ به روایت ادب و هنر چنین بیان کرده بود: من از آن کارگردان های سینما نیستم که حرکات دوربین را قبلا تعیین می کنند. چون آن ها به طور طبیعی شکل می گیرند. همه چیز به قدرت تخیل مربوط می شود. من فیلم را در ذهن آماده دارم؛ فقط سعی می کنم آن را بسازم. و مگر می توان بدون قدرت تخیل شاعر بود؟!

این سینماگر معتقد بود که یک ذهنیت شاعرانه خلاق می تواند حتی روش نثر را در داستانی به کار ببرد و حاصل کار شاعرانه خواهد بود. او بوف کور صادق هدایت را مصداق روشنی در تایید این ادعا می دانست.

او می گفت: بپذیریم که نوع ابزار و چگونگی به کارگیری آن، شعر را نمی سازد، بلکه ذهن شاعر است که اثری شاعرانه را خلق می کند. پس می توانیم کلام منظوم یا غیرمنظوم شاعرانه، موسیقی شاعرانه، نقاشی شاعرانه، و بالاخره سینمای شاعرانه داشته باشیم و یادمان باشد که شاعرانه بودن به معنای رمانتیک و سانتی مانتال بودن نیست. ریشه اصلی شاعرانگی در تخیل خلاق است که در محدوده وسیعی از حماسه تا غزل و بالاخره تا شعر آزاد و سپید حرکت می کند و در مواردی از ظاهرا پیش پاافتاده ترین پدیده ها الهام می گیرد و با معمولی ترین کلمات و جملات از آن ها، شعر واقعی می سازد.

سینایی معتقد بود که حافظ در اوج خلاقیت شاعرانه ذهنی، آن چنان در کاربرد کلمات، مهارت دارد و آن چنان کلمات را در اوج ابهام و ایهام و ظرافت و رندی و شیطنت چون توری بسیار ظریف در هم می بافد که طی همه عمر او را مبهوت کرده است.

او گفته بود که یک عمر کوشیده تا ظاهرا تفکر و منشی عاقلانه داشته باشد، اما غالبا حافظ با او کاری کرده که نه فقط ساعت ها و روزها بلکه سال ها حیرت زده مانده است.

خسرو سینایی، شاعر، مستندساز، کارگردان سینما و آهنگساز متولد سال 1319 بود که فیلمسازی خود را از سال 1346 آغاز کرد.

او سال 62 مستند مرثیه گمشده با روایت مهاجرت هزاران لهستانی به ایران را ساخت که جایزه ای از رئیس جمهور کشور لهستان هم گرفت. یکی از مطرح ترین فیلم های سینمایی این کارگردان عروس آتش بود که سال 78 ساخته شد و سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه را در جشنواره فیلم فجر دریافت کرد.

یکی از آخرین مستندهای خسرو سینایی جزیره رنگین بود که سال 93 با موضوع جزیره هرمز و خاک های رنگی این منطقه ساخته شد. او این فیلم را یک اثر توریستی نمی دانست بلکه معتقد بود این فیلم یک پیشنهاد است که می تواند تلنگرهای ظریفی به اذهان بزند تا بدانیم مملکت زیبایی داریم و خوب است آن را بشناسیم تا همه چیز فقط در تهران متمرکز نباشد.

کویر خون، مثل یک قصه، گفت وگو با سایه و هیولای درون از دیگر آثار این فیلمساز هستند.