خواندمیر منشأ آثار مهمی در فن تاریخ نویسی است، روایت تاریخی از ابتدای آفرینش - مجله آراد

خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخیار تألیف غیاث الدین محمد خواندمیر در سلسله تواریخ عمومی جای دارد که در عهد تیموریان تألیف شده است و اهمیت آن در قسمت های نزدیک به عهد مؤلف و توضیح احوال معاریف عهد، افزایش می یابد. این کتاب تاریخ از ابتدای آفرینش تا سال 905 هجری قمری است. این کتاب پس از پیش گفتار به خطبه کتاب و مقدمه با اسم ذکر اول مخلوقات الهی و بیان توفیق میان احادیث رسالت پناهی پرداخته و در 10 مقاله در ذکر انبیاء مرسلین صلوات الله علیهم اجمعین، در ذکر حکما، در ذکر ملوک عجم و سلاطین ماتقدم، در ذکر حضرت سید کائنات، در ذکر خلفای راشدین و ائمه اثنی عشر، خلفای بنی امیه، خلفای عباسیه، در ذکر طبقات سلاطین که برخی معاصر عباسیان و برخی بعد از ایشان در اطراف جهان حکومت نموده اند، در ذکر چنگیزیان و در ذکر گورکانیان را توضیح داده است و در انتها به صفات و عمارات و باغات هرات و ذکر برخی از اهل فضل و هنر اشاره نموده است.

مؤلف این کتاب غیاث الدین بن همام الدین مشهور به خواندمیر، نوه دختری میرخواند است. مؤلف طبق تصریح خودش چون کتاب روضه الصفای جدش را عظیم و عظیم دانسته، برای استفاده بیشتر، آن کتاب را خلاصه نموده و خلاصه الاخبار نامیده و بیست وسه سال بعد دوباره با استفاده از همان روضه الصفا و منابع دیگر حبیب السیر را خلق نموده است. بنابراین این سه کتاب مانند سه ضلعی هستند که مثلث منابع تاریخ ایران را تشکیل می دهند. هر سه کتاب شخصیت حقیقی و حقوقی خاص خود را دارند. مطالبی در هر کدام از این سه کتاب هست که در آن دو تای دیگر نیست. خواندمیر شاعر هم بوده و اشعار زیادی از خودش در این کتاب آورده است.

خواندمیر از جمله مؤلفان معروف انتها عهد تیموری و آغاز دوران صفوی است و او را نمی توان به سبب آنکه چند سالی از دوران صفوی را درک نموده است، بدان دوره نسبت داد، بلکه از تربیت شدگان مرکز علمی و ادبی هرات و از نتایج آرامش اوضاع آن شهر در عهد سلطنت سلطان حسین بایقراست که زیردست رجال آن سلطنت و علمای آن دوره، خاصه نیای خود امیرخواند، به مراحل کمال رسید و به سبب احاطه ای که بر امور تاریخی داشت، منشأ آثار مهمی در فن تاریخ نویسی شد و به سبب کثرت تألیفات از جمله مؤلفان پرکار عهد خود شد و کتاب هایش به علت سادگی و روانی انشاء معروفیت و رواج بسیار یافت.

خواندمیر حدود سال 880 هجری قمری در خاندانی شیرازی در هرات به جهان آمد و در سال 942 در هندوستان درگذشت و بنابر خواسته خودش در مزار خواجه نظام الدین اولیا نزدیک آرامگاه امیرخسرو دهلوی دفن شد. او در عرض این مدت توانست آثار مهمی از خود به یادگار بگذارد که عبارتند از: مآثر الملوک، خلاصه الاخبار، حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، منتخب تاریخ وصاف، قانون همایونی، همایون نامه، مکارم الاخلاق، و دستور الوزراء.

دستورالوزراء در ذکر احوال وزرای اسلام تا عهد مؤلف؛ خلاصه الاخبار فی بیان احوال اخبار، که محتوی است از تاریخ عمومی از زمان خلقت تا سال 905 هجری نبوی؛ مآثرالملوک، که متضمن کلام پادشاهان و پیشوایان دین و حکیمان و به نام امیر علیشیر نوایی تألیف شده است؛ نامه نامی، که مجموعه ای از منشات دیوانی وی است؛ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، که مهم ترین کتاب وی است و شامل وقایع عمومی از خلقت تا سال 930ق در سه جزء و یک مقدمه و یک انتها. این کتاب را در اوایل سال 927ق برای غیاث الدین محمدبن یوسف حسینی، از رجال معروف هرات آغاز کرد ولی، مدتی آشفتگی در اوضاع روزگار به وجود آمد. در تألیف وقفه افتاد بعدها به دستور حبیب الله ساوجی آن را به نام وی به انتها رسانید؛ آثارالملوک و الانبیاء که خلاصه حبیب السیر است؛ آخرین کتاب ، کتابی است که در ذکر مناقب همایون شاه ، پسر بایرشاه ، است که در سال 931 ق تألیف کرد. صاحب الذریعه به وی دیوانی نسبت داده است.

تألیف این کتاب در سال 904 آغاز شده و در سال 905 انتها یافته است. خواندمیر در این کتاب از همان منابع جدش در روضه الصفا استفاده نموده که از جمله آنها عبارتند از: تاریخ جعفری، تاریخ بناکتی، تاریخ گزیده، کامل التواریخ، تاریخ ابوحنیفه دینوری، دیوان النسب، جامع التواریخ جلالی، مستقصی، طبقات ناصری، تاج المآثر، عجایب الاخبار، مآثر الملوک و... انتها این کتاب در تاریخ هرات و ساختمان ها و باغ های آن شهر و سرگذشت نودوهشت تن از مشایخ و دانشمندان و فضلا و سرایندگان و خوشنویسانی که در کتابخانه سلطانی کار نموده اند و هم نقاشان و مهندسان و استادان موسیقی و نوازندگان روزگار سلطان حسین بایقرا می باشد. این انتها به علت ارزشمند بودن جداگانه هم منتشر شده است.

نسخ خطی فراوانی از این کتاب وجود دارد؛ به گونه ای که زنده یاد منزوی 31 نسخه از آن را در لیست نسخه های خطی فارسی نشان داده اند. در این کتاب برای تصحیح از پنج نسخه به این ترتیب استفاده شده است: الف) نسخه خطی شماره 319 کتابخانه ایاصوفیا، ب) نسخه موزه بریتانیا؛ ج) نسخه شماره 5583 کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ د) نسخه شماره 3918 کتابخانه و موزه ملی ملک؛ هـ) نسخه خطی شماره 5722 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. مصحح کوشیده تا کامل ترین متن را بر اساس این نسخ تصحیح کند.

کتاب خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخیار خواندمیر غیاث الدین بن همام الدین حسینی شیرازی هروی با ترجمه میرهاشم محدث در 1242 صفحه و شمارگان 500 نسخه از سوی مرکز دائره المعارف عظیم اسلامی منتشر شده است.